KEBAN BARAJININ YAPIMI

Keban Barajı ve Hidroelektrik Santrali yıllardan beri üzerinde bu ülke insanlarının ve teknisyenlerinin düşünerek hayal edip görmek özlemini çektikleri fiziki bir yapı olayı olarak ortaya çıkmış bulunuyor. Anadolu insanı yıllardır bu ülkenin en bereketli ve imkanlar bakımından en büyük nehir olan Fırat’ a gem vurmak ve ondan yararlanmak özlemini çekmiştir. Keban Boğazında dünyanın en zor temel şartları içinde 211 mt yüksekliğinde bir baraj ve arkasında 125 km2’ lik bir gölün oluşturulmasında sağlanan mutlu başarı bu büyük özlemin gerçekleştiğini gösteriyor.

Keban Barajı asırlardır Anadolu topraklarını kemirerek bereketli Mezopotamya Ovasını meydana getiren Fırat Nehrinin 20.yy. ikinci yarısı ve Cumhuriyetimizin 50. Yılında Türk Milletinin hizmetine sokan dev bir Cumhuriyet eseridir.

Fırat nehri su gücü enerji üretimi bakımından Türkiye’nin en büyük kaynağı durumundadır. Keban Barajı bu amaçla Fırat üzerinde kurulmakta olan dev barajlar serisinin kilit noktada bulunan ilk ana barajdır.

Türkiye akarsularının ekonomik olarak 111,5 milyar KWH. enerji üretilmesinin mümkün olduğu son çalışmalar ortaya koymuştur. Bu enerjinin 35,98 milyar KWH. Fırat havzası üzerinde yer almış bulunmaktadır. Havza üzerinde ilk gerçekleştirilen Keban projesi toplam havza gücünün % 15.2’si ortalama üretim olarak ise havzanın % 17.7 Türkiye Hidroelektrik üretim potansiyelinin % 4.2’sini teşkil etmektedir. Şu anda Türkiye Hidroelektrik potansiyelinin yaklaşık % l4’ ü kullanılmaktadır.

KEBAN BARAJININ KONUMU
Fırat Nehir Havzası

Fırat nehri Doğu Anadolu’nun deniz seviyesinden 3000 Mt. yüksekliğindeki dağlık araziden doğan Murat, Munzur, Karasu ve Peri sularının birleşmesinden meydana gelmiştir. Ülkemiz yüz ölçümünün 1/7’ sini kaplayan tarihi Mezopotamya ovalarından geçip Basra körfezine dökülür. Yurdumuzu terk ettiği Suriye hududuna kadar 128428 Km2.lik bir alanı kaplar.

Keban Barajının Yeri ve Keban Baraj Sahası Hidrolojisi

Baraj yeri Elazığ’ın 45 Km. Kuzey Batısında, Malatya’nın 65 km. Kuzey Doğusunda olup, Karasu ve Murat nehrinin birleştiği yerden 10 km. daha aşağıda nehrin aktığı en dar boğazlarından birindedir. Karasu ile Murat nehirlerinin birleşmeleri ile meydana gelen Fırat nehrinin bu birleşme noktasından itibaren ilk uygun baraj yeridir.

Fırat nehri yılın muhtelif zamanlarında çok farklı bir akım düzenine sahiptir. Ortalama geçen su miktarı 635 M3/SN. dır. Kış aylarında ortalama debi 200 ile 300 m3/sn. arasında değişir. Nehrin bir yıl içinde geçirdiği suyun % 70’i karların erime mevsiminde yani Mart ile Haziran ayları arasında geçer.

Kamulaştırma (İstimlak)

Elazığ, Tunceli, Erzincan, Malatya ve Sivas illerine bağlı 3 mahalle, 59 köy 30 mezra ve 3 yerleşim merkezi olarak da 8 mahalle, 103 köy, 20 mezra ve 5 kom arazilerinin bir bölümü sular altında kalmıştır. Bütün göl sahasında tapulu 59 000 parsel kamulaştırılmış olup, bu saha da toplam 5170 hanede yaşamakta olan 30 414 kişi mevcuttur.

1) Üst Yapı:

Keban Barajı iki ayrı baraj tipinden meydana gelen karma bir barajdır. Kaya dolgu ve beton ağırlıklı olan bu tiplerde birinci esas ana barajı teşkil eder.

Barajın üstten uzunluğu 1125.72 mt. dır. Kaya dolgu baraj merkezinde su geçirmeyen bir tabakaya haiz nehir yatağı üzerinde yer alan sıkıştırılmış kaya dolgudan ibaret bir kütle oluşturmuştur. Bu kısımda kullanılan malzemenin ise 18 katına tekabül etmektedir. Bu hacim deki kaya ile Türkiye’nin etrafını 50 cm. eninde 5 m. Yüksekliğinde bir taş duvarı ile çevirmek mümkündür.

Kaya dolgu baraj gövdesi yüksekliği nehir tabanı seviyesinden 167 m. Temelden ise 211 m.dir. Gövde genişliği tabandan 685.00 kutuda 581 m. Üstte ise 11 mt. dir.

Dolu savak, baraj arkasında meydana gelen gölde fazla olarak biriken suların baraj gövdesi üzerinden taşmasını önlemek maksadıyla gövdeye zarar vermeden nehir menbaasına iletilecek beton bir kanaldan ibarettir. 124 m. genişliğinde olan bu kanal gövde üzerinde başlayarak ve aynı genişlikte 400 m. Olarak devam etmektedir. Gövde üzerinde mevcut 6 kapak ile saniyede 17.000 m3. Su tahliye edebilecek kapasiteye sahiptir.

2) Alt Yapı:

Barajın oturduğu zeminin büyük bir çoğunluğu çok karışık bir yapıya sahip olduğundan muhtemel su kaçaklarını önlemekle temeli takviye etmek için geniş ölçüde bir yer altı çalışmaları ve temel ıslahı yapılmıştır. Baraj ekseni boyunca sağ ve sol sahillerde yapılan uzunlukları 130 m. ile 900 m. arasında değişen 300 x 3000 m. Ebadındaki ufak tünellerle enjeksiyon galerileri adı verilmektedir. Sızdırmalık perdesini teşkil için sağ ve sol yamaçta 40 m. Kot farkı ile alt alta açılmış olan toplam 11000 m. Ye ulaşan 300 x 3000 m.ve 5.00 X 4.60 m. çapındaki galerilerden ara mesafeleri 1.5 m. Olan iki sıra halinde taban ve tavana açılmış bulunan 5cm. çapındaki sondaj deliklerine 10 ile 20 atmosfer basınç altında çimento şerbeti enjekte edilerek su sızdırması önlenmiştir.

3) Santral Binası ve Şalt Sahaları

Barajın ana gayesi olan elektrik üretimi ,santral binası içinde 4x157.5,4x175= 1330 mw gücünde 8 adet jeneratör ile yapılmaktadır. Baraj inşaatı bitiminde 1974 yılında bu jeneratörlerin 4 adedi tamamlanarak işletmeye geçmiş daha sonrada diğer 4 ünitenin montajı Ağustos 1982 yılında tamamlanarak devreye girmiştir.

Şalt-I sahası kısmen kaya dolgu barajının mansaf eteği önünde ve kısmen santral binasının arkasında yer almaktadır. Ana gövdeyi jeneratörlerden elde edilen 14400 Voltluk enerjiyi ana güç trafoları vasıtası ile 380.000 volta yükselterek 3 çıkışlı hatla Şalt-II sahasına iletmektedir.

Şalt-II sahası ile barajın kuzey batı istikametinde 8 km. uzakta ortalama 1267 kotunda yer alan 300x400 metre boyutunda Türkiye nin en büyük Şalt sahasıdır. Şalt I sahasında gelen enerjiyi buradan 380.000 ve 154.000 voltluk hatlarla enter-konnekte sistemine bağlamışlardır.

4) Derivasyon Tünelleri Ve Dip Savak Sistemleri:

Derivasyon tünelleri inşaatına 1965 tarihinde başlanmış ve hafriyat 1.5 yılda tamamlanmıştır. Tünellerin genişliği zemin jeolojik yapısının elverişsiz olması nedeni ile tünellerin büyük bir kısmının betonla kaplanması zorunluluğu ortaya çıkmıştır.

Derivasyon tünellerinin en geniş açıklığı betonla kaplı olduğu yerde 14.39 m. Betonsuz yerlerde ise 15.46 m.dir. 1 no’lu derivasyon tünelinin uzunluğu 709.55 m.,2 no’lu tünel ise 740 m.dir. Tünelin giriş ve çıkışları arasında 1.50 m. Bir seviye farkı vardır. Su akıtma kapasitesi 4460 m3.dür.

Derivasyon tünelleri 2 görevi üstlenmişlerdir. Bunlardan birincisi inşaat esnasında Fırat nehrinin yolunu değiştirmek,ikincisi ise Baraj gövdesi arasındaki suyun bir miktarını mansaba iletmektir.

KEBAN BARAJININ FAYDALARI

Keban Barajı ve Hidro Elektrik santralinin direk faydaları olarak şunları sayabiliriz;

Güneydoğu ve Doğu Anadolu’nun ilerlemesine sosyal ve ekonomik gelişmesinde büyük rol oynamıştır.

Endüstri merkezini ve bir çok köyün elektriklenmesinde önemli rol oynamıştır.

Termik santrallere dayalı fuel-oil’in bu sayede az tüketilmesi neticesinde Türkiye’ye büyük bir döviz tasarrufu kazandırmıştır.

Bunun dışında Fırat’ın kuzey kısımlarında kurulmakta olan Karakaya ve Atatürk Barajlarına sağladığı teknik fayda feyezan kontrolü Fırat nehrinin rejimini düzenleyerek yıllık 6.2 milyar KWH. Enerji milli ekonomiye sunulmuştur.

Balıkçılık,nakliyat,eğlence ve dinlenme sahaları oluşturması bakımından hizmetleri milyarlarla ifade edilebilir.

Ayrıca Elazığ Ulu ovanın sulanması için çalışmalar neticelendiğinde tarım alanlarında sulu ziraata geçilerek önemli üretim artışları sağlanacaktır.

İlçenin sulama potansiyeline büyük katkısı bulunmaktadır.

Barajının sol sahil tabir edilen kısmında meydana gelen çöküntü neticesinde sızan suların ilçenin doğu kısmında çıktığı yerin halk arasındaki adı ile Çırçır Şelalesini belirtmekte fayda vardır.

Bunların dışında barajın direkt olmayan faydaları da bulunmaktadır. Buna örnek olarakta TEAŞ Grup Müdürlüğü ve DSİ Su Ürünleri Şube Müdürlüğü bünyesindeki personel istihdamını gösterebiliriz.